Historia zamku w Bratianie i narady bez której nie byłoby zwycięstwa Polski pod Grunwaldem

Makieta zamku w Bratianie. Zdjęcie zrobiłem 27 czerwca 2009 r. na imprezie zwanej III Marsz na Grunwald (Więcej info: KLIKNIJ).

W dawnych czasach Nowe Miasto Lubawskie leżało na ziemiach należących do Krzyżaków i podlegało jurysdykcji wójtów, a po wojnie trzynastoletniej (1454 – 1466) starostów polskich. Zarówno urzędnicy Zakonu w długim okresie od pierwszej połowy XIV w. do wybuchu wojny polsko – krzyżackiej w latach 1454 - 1466 jak i polscy starości, którzy władali tymi terenami po zakończeniu wojny aż do 1714 roku (śmierć Tomasza Działyńskiego) rezydowali na zamku w Bratianie. Znaczenie militarne i rekreacyjne tej warowni musiało być znaczne skoro wielcy mistrzowie Zakonu bardzo często spędzali w niej swój wolny czas oraz polowali w okolicznych lasach, które rozciągały się na ogromnym obszarze sięgając Jeziora Partęczyny Wielkie nad którym Krzyżacy pobudowali swój dwór myśliwski. Stanisław Grabowski w książce zatytułowanej „W cieniu bratiańskiego zamku” podaje, że w lasach położonych dookoła jeziora polowali: wielki mistrz Dietrich von Altenburg, Henryk Dusemer, Konrad von Rotenstein, a „szczególnie (…) upodobali sobie Partęczyny dwaj ostatni przed 1410 r. wielcy mistrzowie – Konrad i Ulrych von Jungingen”, który poległ pod Grunwaldem. Dwór myśliwski prawdopodobnie został zniszczony podczas wojen polsko – krzyżackich w latach 1409 – 1414.

 

Zamek w Bratianie zbudowano prawdopodobnie na miejscu drewnianej warowni brata Jana z Sandomierza, który według legendy w 1257 roku pobudował małą kapliczkę, w której umieszczono cudowną figurę Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Wydaje się, że legenda zawiera w sobie jakieś ziarenko prawdy, czego najlepszym dowodem jest szybki rozwój lokalnego kultu maryjnego. Mam na myśli kult związany z objawieniami Matki Boskiej w okolicznych Łąkach Bratiańskich.  

 

Na zamku w Bratianie dnia 8 listopada1343 roku podpisano graniczną umowę mazowiecko – krzyżacką (chodziło o wytyczenie granicy między Mazowszem a państwem zakonnym). W spotkaniu tym brali udział książęta mazowieccy Ziemowit II i Bolesław III oraz wielki mistrz Ludolf König von Wattzau. Warto zaznaczyć, że dokument ten zawiera najstarszą znaną nam udokumentowaną wzmiankę o zamku w Bratianie.

 

Mój stary artykuł 

z Gazety Nowomiejskiej

Znaczenie zamku…

Zamek w Bratianie miał strategiczne znaczenie podczas wielkiej wojny z lat 1409 – 1411. Dnia 12 lipca 1410 roku w warowni tej zebrali się najwięksi dostojnicy krzyżaccy z wielkim mistrzem Ulrykiem von Jungingenem na czele i odbyli naradę na której zdecydowali, że staną do otwartej bitwy z wojskami Jagiełły. Przy suto zastawionym stole podjęli decyzję, która 15 lipca sprowadziła na nich klęskę na polach Grunwaldu.

 

Narada wielkiego mistrza z dostojnikami Zakonu krzyżackiego na zamku w Bratianie miała kluczowe znaczenie dla wyniku wojny oraz na stałe wpisała się do polskiej i europejskiej historii. Należy pamiętać, że doszło do niej ponieważ Jagiełło dwa dni wcześniej (10 lipca) wycofał się spod Kurzętnika krzyżując tym samym plany wielkiego mistrza Ulryka, który był przekonany, że to właśnie tam dojdzie do decydującego starcia (więcej informacji znajdziesz tu: KLIKNIJ oraz tu: KLIKNIJ).

Dla upamiętnienia tamtych wydarzeń każdego roku w Bratianie, na ruinach zamku odbywa się festyn, pokazy walk rycerskich oraz rekonstrukcja narady dostojników Zakonu – przedsięwzięcie to realizowane, od 2007 roku nosi nazwę „Marsz na Grunwald”. W lipcu 2011 roku odbył się V Marsz na Grunwald upamiętniający 601 – lecie tamtych wydarzeń. Więcej informacji znajdziecie w poniższym artykułach:

 

V Marsz na Grunwald w Bratianie - https://ziemialubawska.blogspot.com/2011/06/v-marsz-na-grunwald-w-bratianie.html

 

IV Marsz na Grunwald w Bratianie - https://ziemialubawska.blogspot.com/2010/06/iv-marsz-na-grunwald-w-bratianie.html

 

 

O Bratianie słów kilka…

Etymologia (pochodzenie) nazwy Bratian wywodzi się od brata Jana z Sandomierza, który według legendy przybył na ziemię lubawską w drugiej połowie XIII wieku - razem z dwoma braćmi. Jan w nagrodę za wierną służbę w wojskach krzyżackich otrzymał na własność ziemie na których rzeczka Wel wpływa do Drwęcy. W 1254 roku zbudował tu sobie drewniany zamek. Okoliczna ludność nazywała go „Brat Jan”, tak samo określano jego zameczek. Prawdopodobnie określenie to zakorzeniło się w świadomości ludzi tak bardzo, że nawet po śmierci rycerza dalej mówiono „idę do brata Jana”. Z czasem nazwa przeniosła się na domki stojące w okolicy drewnianego zamku i przyjęła się jako nazwa wsi „Brat Jan”. Na przestrzeni dziejów oba człony połączyły się w jeden wyraz, z czasem literka „j” została zastąpiona przez „y” a potem przez „i” – dlatego obecna nazwa wsi brzmi Bratian.

Jak wyglądał zamek krzyżacki wójtostwa Bratian?

Istnieją dość dokładne opisy warowni i zamkowych wnętrz. Jeden z wizerunków zobaczymy we wnęce ołtarza Matki Boskiej Łąkowskiej z bazyliki pw. św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim. Opis zaczerpnięty z dawnego Kalendarza Łąkowskiego na 1938 rok:

"Po siedzibie wójtów i starostów Bratiana, spokojnego i zasobnego miejsca, a zbudowanej w latach 1335-1343, pozostały wprawdzie nieznaczne ułomki, jednak w oparciu o wzmianki i opisy z XVI i XVII w., można odtworzyć rozkład i wygląd. Dostęp na zamek prowadził przez przedgrodzie z 2 obronnymi mostami, przerzuconymi przez Drwęcę, a od strony pd. jego cz. mieścił się cały szereg budynków gospodarczych jak stajnie, wozownie, śpichlerze oraz łaźnia i dom mieszkalny; tu w południowo-wschodnim rogu, obok baszty, rozciągał się również niewielki ogród. Od XVIII w. znajdowała się na przedgrodziu również gorzelnia i browar. Właściwy zamek znajdował się w północno-wschodniej części terenu zamkowego i mieścił się na t.zw. „Kępie’’, otoczonej wkoło głęboką, w mur ujętą fosą, zalewaną w razie potrzeby wodą. Dostęp na „Kępę’’ znajdował się na stronie południowej, prowadząc z przedgrodziu na most zwodzony obok tzw. „wieży ośmioletniej”. Budynek zamkowy przedstawiał wysoki czworobok, o ścianach długich ok. 40 metrów, zamykając niewielki dziedziniec, wyłożony kamiennymi płytami. Wokół bloku zamkowego biegł 2 do 3 – metrowy pas tzw. w budownictwie krzyżackim „parcham’’. Na rogach czworobok znajdowały się cztery okrągłe wieże, z których trzy, jednakowej wysokości i rozmiarów, przykryte były stożkowymi dachami. Czwarta wieża, stojąca na północno-wschodnim narożniku zamku, przewyższała znacznie rozmiarami trzy poprzednie, gdyż liczyła aż 7 pięter; prawdopodobnie była to wieża obserwacyjna, zakończona zapewne płaskim tarasem. Budynek zamkowy, prócz całego szeregu komnat dla rycerstwa i wójta, a późnej starosty, prócz kuchni, piekarni, piwnic i lochów więziennych, obejmowali też salę rycerską i kaplicę. Sala rycerska znajdowała się po lewej stronie bramy, prowadzącej na dziedziniec zamków i ciągnęła się aż do baszty, stojącej na południowo zachodnim rogu. Światło wpadało do niej przez 7 smukłych okien, z których 5 wychodziło na stronę południową, a na 2 na zachodnią. Za czasów przynależności Bratiana do Polski okna te zdobiły piękne witraże, przedstawiające ze strony zachodniej herby państwowe Polski i Litwy, a w pozostałych herby królowej Katarzyny i familii starosty Jana Działyńskiego. Po prawej stronie wejścia na zamek, przy tzw. „wieży ośmioletniej’’ znajdowała się kaplica pod wezwaniem św. Katarzyny. W pierwszej połowie XVII w., za starosty Pawła Działyńskiego, została kaplica gruntownie odnowiona za wyjątkiem posadzki, która nadal pozostała ceglana. Działyński kazał wówczas umieścić drugi ołtarz, poświęcony NM. Pannie i pokryć ściany kaplicy pięknymi malowidłami. Nabożeństwo za czasów krzyżackich odprawiał w kaplicy zamkowej kapelan wójta, a w czasach późniejszych, zwłaszcza za starostów z familii Działyńskich, odprawiał je wikary parafii nowomiejskiej. W roku 1611 kupiła Katarzyna Działyńska dom dla wikarego Nowego Mieście, który miał odtąd odprawiać za codziennie nabożeństwo w kaplicy zamkowej. Po zbudowaniu klasztoru Reformatów w pobliskich Lakach, odprawiali tu nabożeństwo ojcowie tego klasztoru, a w czasie późniejszych chorób zakaźnych słuchali tu nawet spowiedzi i udzielali Sakramentów św. wiernym z okolicy. Po przejściu Bratiana w ręce pruskie, w roku 1772, zaczął się zamek powoli chylić ku upadkowi; wprawdzie przez kilka lat następnych, dopóki rezydowali tu zarządcy, utworzonej w roku 1772 domeny bratiańskiej, zachował jeszcze swój dawniejszy wygląd, kaplica jest jeszcze do 1780 była w użyciu (oczywiście już jako protestancka), ale po przeniesieniu się zarządów domeny do nowo wybudowanego domu na południowo-zachodniej części podgrodzia zamek zaczął się szybko chylić ku ruinie. Ostateczny cios zadali walącej się budowli Reformaci z klasztoru Łąkowskiego, zużywając w 1875 materiał z zamku do budowy nowego kościoła klasztornego. W roku 1829 przeszedł teren zamkowy w ręce prywatnych właścicieli, którzy prowadzili dalej pracę wokoło usuwania resztek dawnego zamku. Dopiero w 1887 wstrzymano dalszą rozbiórkę". 

 Autor: Tomasz Chełkowski

Kontakt: 

ziemialubawska@protonmail.com

Wszelkie prawa zastrzeżone!
Jeśli chcesz skorzystać z moich materiałów najpierw zapytaj mnie o zgodę ;)