Mapa: Podział
administracyjny Ziemi Lubawskiej w XIV wieku
(Falkowski Jan, Ziemia lubawska, s. 109).
Krzyżacy do końca XIII
wieku „uporali się” ze wszystkimi pogańskimi plemionami zamieszkującymi tereny
Prus, czyli obszar zajmujący część obecnego województwa kujawsko-pomorskiego, całe
województwo warmińsko-mazurskie oraz Obwód Kaliningradzki. Ziemie podbite przez
rycerzy zakonnych były bardzo atrakcyjne dla chrześcijańskich osadników, którzy
licznie przybywali i zajmowali grody strażnice oraz warownie, pozostałe po
zdziesiątkowanych Sasinach, Warmach, Pogezanach i innych pruskich plemionach.
W okresie panowania
krzyżackiego Ziemia Lubawska przeżywała duży rozwój gospodarczy. Dzięki licznym
źródłom wiemy, że w tym okresie intensywnie eksploatowano zasoby leśne. Poza
tym nastąpił dynamiczny rozwój rolnictwa, wzrost zamożności okolicznych
mieszkańców oraz duży skok cywilizacyjny. Krzyżacy na terenie zajętej ziemi chełmińskiej,
ziemi michałowskiej i Ziemi Lubawskiej, a potem całych Prus wprowadzili nowy
podział administracyjny. Państwo krzyżackie zostało podzielone na komturie,
zarządzane przez komturów rezydujących wraz z konwentem na warownym zamku. W
Państwie Zakonu Krzyżackiego w Prusach powstała gęsta sieć warownych zamków
stanowiących siedzibę dla urzędników krzyżackich. Do najbardziej znanych zamków
wybudowanych w granicach Ziemi Lubawskiej należą: zamek komturów krzyżackich w Bratianie, zamek kapituły chełmińskiej
w Kurzętniku oraz zamek biskupi w Lubawie [1].
W XIII wieku omawiane
terytorium zostało podzielone na trzy odrębne części. Pierwszą z nich był tzw. klucz biskupi z centralnym ośrodkiem w
Lubawie, drugą część stanowiło wójtostwo
w Nowym Mieście Lubawskim, które w 1343 roku zostało przeniesione na zamek w
Bratianie, wsi położonej 4 km za miastem (na trasie Toruń – Olsztyn). Trzecią
część stanowił tzw. klucz kurzętnicki
zlokalizowany na zamku kapituły chełmżyńskiej w Kurzętniku [2]. Dzięki
takiemu podziałowi szczególne znaczenie uzyskała Lubawa, która od 1257 roku była
miastem biskupim. Na początku XIV wieku w mieście tym rozpoczęto budowę
gotyckiego zamku biskupów chełmińskich.
Czytelnika może
zastanawiać dlaczego omawiane tereny podzielono w ten właśnie sposób, dlatego w
tym miejscu postaram się to wyjaśnić. Otóż w drugiej połowie lat trzydziestych
XIII wieku trwał ostry spór o Ziemię Lubawską między rycerzami zakonu krzyżackiego
a księciem Konradem mazowieckim i
jego synami: Bolesławem mazowieckim i Kazimierzem kujawskim (ojcem Władysława
Łokietka).
Skłócone strony nie
potrafiły dojść do porozumienia, dlatego o rozstrzygnięcie konfliktu poproszono
w 1240 roku legata papieskiego Wilhelma z Modeny, który przyznał dwie trzecie Ziemi
Lubawskiej Krzyżakom i jedną trzecią biskupowi Chrystianowi. Decyzja legata nie
uwzględniała roszczeń księcia z Mazowsza, który dalej walczył o zwierzchność nad
omawianym terenem. Do ostatecznej ugody doszło w 1242 roku wówczas Ziemię Lubawską
podzielono na trzy równe części: dla Krzyżaków, biskupa Chrystiana i Konrada
mazowieckiego. Poza tym ten sam legat 28 lipca 1243 roku podzielił Prusy na
cztery diecezje pomezańską, warmińską, sambijską i chełmińską w granicach
której znalazło się omawiane terytorium. Od tej pory całe Prusy stały się własnością
Stolicy Apostolskiej, której reprezentantem na tych terenach miał być
podlegający bezpośrednio papieżowi Zakon Krzyżacki [3].
Do kolejnego sporu o Ziemię
Lubawską doszło po śmierci Chrystiana w 1245 roku. Biskup zmarł w trakcie
pierwszego powstania pruskiego, które trwało od 1242 do 1249 roku. Jego
następcą został Hidenryk pochodzący z zakonu dominikanów. Powstanie osłabiło
Krzyżaków i spowodowało kolejny spór o przynależność Ziemi Lubawskiej. Konflikt
zaostrzył się po śmierci Konrada mazowieckiego w 1248 roku, kiedy to jego syn
Kazimierz kujawski zażądał części terytorium, którą otrzymał w tym samym roku. Kilka lat później, a dokładnie 16 września
1257 roku ten sam książę przybył nad Drwęcę i przekazał swoją część kapitule
chełmżyńskiej rezydującej na zamku w Kurzętniku – tym samym wzmocnił on klucz
kurzętnicki. Taki podział utrzymał się aż do II pokoju toruńskiego w 1466 roku [4].
Lidzbark Welski w omawianym okresie znajdował się poza granicami Ziemi Lubawskiej wytyczonymi przez prof. Jana Falkowskiego (patrz mapa) Miasto to przez cały okres rządów krzyżackich stanowiło administracyjnie wójtostwo i wchodziło w skład komturstwa brodnickiego. Jeśli zaś chodzi o administrację kościelną to w tym wypadku Lidzbark i jego okolice, tak jak Nowe Miasto Lubawskie i Lubawa należał do diecezji chełmińskiej [5].
Biskup
Chrystian – kilka ciekawostek:
Urodził się w 1180 roku, a zmarł w drodze powrotnej z soboru powszechnego w Lyonie (4 grudnia 1245 roku). Jego śmierć jest niezwykle tajemnicza. Zawał z powodu stresu? A może ktoś pomógł mu odejść z tego świata aby odebrał szybciej nagrodę za nawracanie pogańskich Prusów? Jedno jest pewne w chwili jego śmierci trwał ostry konflikt. Zarzewiem tego konfliktu była oczywiście polityka. Najpierw biskup Chrystian w tajemniczych okolicznościach dostał się do niewoli u pruskiego plemienia Sambów (obecnie obwód kaliningradzki). W niewoli tej był od 1233 do 1239 roku. Zakon krzyżacki w tym czasie rozegrał wszystko perfekcyjnie do tego stopnia, że biskup Chrystian praktycznie nie miał do czego wracać, równie dobrze mógł on umrzeć w pogańskiej niewoli. Najpierw zlekceważono decyzję papieża Innocentego III, który w roku 1216 (w tym samym roku papież ten zmarł) uczynił Chrystiana biskupem całych Prus.
Piszę zlekceważono, bo w czasie, w którym biskup był w niewoli u pogan ówczesny papież zamiast ratować swojego biskupa w 1238 roku zdecydował, że Prusy zostaną podzielone na trzy diecezje. Prędzej w 1235 roku Bracia dobrzyńscy (Pruscy Rycerze Chrystusowi), którzy powstali dzięki biskupi Chrystianowi zamiast ruszyć mu z pomocą połączyli się z Zakonem krzyżackim. Mało tego w 1235 roku Zakon krzyżacki wymyślił tzw. „Złotą Bullę z Rimini”, na której sfałszowali datę wystawienia na 1226 rok. W polityce międzynarodowej zaakceptowano dokument jako autentyczny wydany 26 marca 1226 roku w mieście Rimini przez cesarza rzymsko-niemieckiego Fryderyka II.
W bulli tej cesarz ubzdurał sobie, że jest uniwersalnym władcą chrześcijańskiej Europy, a w tym i Prus. Czujecie to? Cesarz niemiecki w Złotej Bulli z Rimini uznawał za legalne wszystkie krzyżackie podboje w Prusach, to co Krzyżacy zdobyli było ich, a Polacy mają się odczepić. Nagle okazało się, że biskup Chrystian nie ma prawa do niczego, wszystko należy się krzyżakom bo tak powiedział Fryderyk II. Niestety Polska była wówczas rozbita na dzielnice, nie mieliśmy swojego króla, który by zebrał piastowskie rycerstwo i przejechał się do Niemiec, aby spalić cesarzowi kilka miast i przekonać mieczem, żeby się odwalił od tego co się u nas dzieje. Solidny król by zrobił porządek zarówno z Prusami, jak i okrutnikiem Konradem mazowieckim i jego żoną Agafią oraz z Zakonem krzyżackim. No, ale króla w Polsce nie było, a biskup Chrystian w 1239 roku po wyjściu z sambijskiej niewoli musiał się nieźle zdziwić. Oczywiście ten wytrawny polityk, który nawrócił Surwabuno i Warpodę się nie poddał. Słał pisma do papieża, jeździł na sobory, protestował przeciwko polityce Zakonu krzyżackiego.
Mimo protestów
biskupa Chrystiana legat papieski Wilhelm z Modeny w 1243 roku podzielił
diecezję pruską na cztery mniejsze diecezje należące do metropolii ryskiej.
Były to: diecezja chełmińska, warmińska, pomezańska i sambijska. Zaproponowano
żeby biskup Chrystian objął zwierzchnictwo nad diecezją chełmińską. On jednak
nie zgadzał się z decyzją papieskiego legata i do końca życia uważał się za
biskupa całych Prus. Ziemię Lubawską włączono do diecezji chełmińskiej, której
biskupi zbudowali sobie kamienno-ceglany zamek w Lubawie.
Jeśli chcesz skorzystać z moich materiałów najpierw zapytaj mnie o zgodę ;)
[1] Grabowski Stanisław, Z dziejów Kurzętnika…, s. 58; Sypkowie
Agnieszka i Robert, op. cit., s. 42;
Ulatowski Stanisław, Twarzą w
twarz, Gazeta Nowomiejska, 25.09 - 1.10.2009, s. 2; Hartmut Boockman, op. cit., s. 69.
[2] Więcej szczegółów na temat
średniowiecznego podziału ziemi lubawskiej oraz zamków umieściłem w podrozdziale
architektura obronna – rozdział III
(Kultura).
[3] Wilhelm z Modeny, legat papieski, dokonuje podziału Prus i ziemi
chełmińskiej na cztery diecezje: chełmińską, pomezańską, warmińską i sambijską
[w:] Zakon krzyżacki w Prusach – wybór
tekstów źródłowych, praca zbiorowa pod red. Andrzeja Radzimińskiego, Toruń
2005, s. 61; Falkowski Jan, op. cit., s.
108 - 109; Grabowski Stanisław, Z dziejów
Kurzętnika…, s. 18 – 19; Korecki Andrzej, Historyczna …, s. 9; Sypkowie Agnieszka i Robert, op. cit., s. 42; Śliwiński
Józef, Lubawa z dziejów…, s. 3 – 33;
; Z historii dekanatu nowomiejskiego…,
s. 8 – 9; Grabowski Stanisław, W cieniu
bratiańskiego…, s. 20.
[4] Ruczyński Teofil, Opowiadania…, s. 16; Falkowski Jan, op.
cit., s. 108; Grabowski Stanisław, Z
dziejów Kurzętnika…, s. 18 – 19.
[5] Klemens Edward, Lidzbark Welski. Z dziejów miasta i okolic, Pojezierze 1976, s. 13.
