A wszystkiemu dał początek waleczny Chrześcijanin
z Zakonu Krzyżackiego
Pewnego dnia Roku Pańskiego 1325 nad rzekę Drwęcę przybył Otto von Lauterberg komtur ziemi chełmińskiej. Ród Lauterbergów wywodzi się z Niemiec, dokładnie z Dolnej Saksonii. Ich miasto rodowe nosi nazwę Bad Lauterberg im Harz i posiada herb z lwem podobny do tego jaki później nadano Nowemu Miastu Lubawskiemu. Jednak wróćmy do początku i nie wybiegajmy tak daleko w przyszłość.
 |
Herb miasta Bad Lauterberg im Harz |
 |
| Herb Nowego Miasta Lubawskiego |
Otto był rycerzem słynącym z wielkiej odwagi, bohaterem bitwy pod Płowcami w roku 1331. Znany również z tego, że wiosną 1330 roku oblegał Wyszogród (teren obecnej Bydgoszczy) - był to polski drewniany gród położony w zakolu Wisły, który kontrolował spływ towarów rzeką. Wojska krzyżackie dowodzone przez Ottona von Lauterberga zdołały po długim oblężeniu podłożyć ogień i spalić gród razem ze wszystkimi obrońcami.
Ten oto rycerz, którego wszystkie czyny
mniej i bardziej chwalebne nie sposób wymienić, przybył w roku 1325 nad rzekę
Drwęcę i ujrzał piękną dolinę oraz liczne polodowcowe wzgórza. W dolinie rzeki ujrzał zapewne
małą osadkę z drewnianym kościołem, którą miejscowi nawróceni na Chrześcijaństwo, mieszkańcy nazywali Jungburg.
Tereny te tak się
spodobały krzyżackiemu komturowi, że postanowił nadać osadzie prawa
miejskie.
Tak oto według najpopularniejszej wersji powstało Nowe Miasto Lubawskie.
Nie
wiemy, czy Jungburg istniał tu naprawdę, czy tez komtur kazał budować
miasto od
podstaw. Faktem jednak jest to, że w 1325 roku rozpoczęto budowę
murowanego
kościoła (obecnie Kolegiaty pw. św. Tomasza Apostoła) i nadano budowanej lub już istniejącej osadzie oraz drewnianemu grodowi prawa
miejskie.
W tym miejscu warto zaznaczyć, że współczesna
nazwa Nowe Miasto Lubawskie pojawiła się dopiero w roku 1937. Prędzej funkcjonowała nazwa
Nowemmiasto nad Drwęcą bądź Nowe Miasto nad Drwęcą. Jednak na samym
początku, w 1325 roku komtur nadał mu nazwę Nuvenmarkt.
Mijały dni, miesiące, a potem lata. Nuvenmarkt, zwany przez przybywających tu polskich osadników Nowym Targiem stawał się coraz większy. Kamienno ceglane mury obronne wyglądały coraz bardziej okazale, wykopano fosę i zbudowano zamek za murami obronnymi. Zamek znajdował się między fosą a rzeką Drwęcą od strony budowanego mniej więcej w tym samym czasie miasta i zamku o nazwie Kurzętnik. Jednak największe wrażenie robił budowany kościół. Ciężko opisać człowiekowi XXI wieku to jakie znaczenie w średniowieczu miała dla ludzi religia. Religia oraz przynależność do miasta były wówczas czymś wyjątkowym. Miasto było dla każdego mieszkańca czymś co dziś nazywamy Małą Ojczyzną. A fundamentem tej Ojczyzny była parafia i kościół. Im większy kościół i mury okalające miasto tym mieszkańcy czuli większą dumę. Tak to mniej więcej wyglądało.
Budowa samego kościoła w Nowym Mieście Lubawskim trwała około 150 lat! W roku 1330 ukończono budowę prezbiterium, w 1350 zbudowano nawy oraz dolne przęsło wieży, której budowę ukończono przed końcem XIV wieku. Ta średniowieczna budowla jest trójnawową bazyliką z podniesioną nawą środkową i wysoką wieżą w elewacji zachodniej. Wnętrze kościoła w średniowieczu zdobiły gotyckie ołtarze, które w drugiej połowie XVI wieku zniszczyli protestanci. Wiadomo, że ludzie są łasy na nowinki, nowinki technologiczne, nowinki religijne. Podobnie było wówczas. Wielu mieszkańców odeszło od Kościoła katolickiego i przeszło na protestantyzm. Protestanci nie uznają Kultu Maryjnego oraz Kultu Świętych więc pozbywali się ołtarzy i figurek z nimi związanych. Dzięki Bogu nie udało im się zniszczyć wszystkiego, a sam kościół wrócił w ręce katolików jeszcze pod koniec XVI wieku. Mimo tego wielu protestantów zasiadało w Radzie Miejskiej i szkodziło katolikom.
W XVII i XVIII wieku dzięki rodzinie Działyńskich, starostów z Bratiana oraz dzięki proboszczowi Ewertowskiemu ozdobiono kościół ołtarzami oraz malowidłami barokowymi. Zdobią one naszą perełkę do dnia dzisiejszego. Bazylika z Nowego Miasta Lubawskiego jest bardzo podobna do miejskich oraz wiejskich kościołów wznoszonych na dawnych ziemiach krzyżackich po 1330 roku. Poza tym wielu specjalistów podkreśla niezwykłe podobieństwo do kościoła św. Jakuba w Toruniu. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że nadzór nad budową obu świątyń prowadzili ci sami architekci. Ponad to przypuszcza się, że najstarsza część prezbiterium została dobudowana do istniejącego tu przed 1325 rokiem kościoła drewnianego. Teza ta wymaga jednak dokładniejszego zbadania.
PREZBITERIUM
We wnętrzu nowomiejskiej bazyliki przenikają się różne epoki. Turysta znajdzie tu architektoniczne dzieła sięgające średniowiecznego gotyku, renesansu, baroku oraz okresu rejencji. Najstarsza część kościoła, czyli prezbiterium ma drewniany strop na którym są namalowane różne sceny biblijne. Dekoracje malarskie na drewnianym sklepieniu pochodzą z 1638 roku. W centralnym punkcie znajduje się św. Tomasz, natomiast po bokach sceny pasyjne (Zwiastowanie, Przemienienie Pańskie, Ostatnia Wieczerza, Pojmanie, Biczowanie i Cierniem Ukoronowanie Chrystusa) oraz wyobrażenia świętych i aniołów. Murowane ściany prezbiterium są pokryte dekoracjami malarskimi z drugiej połowy XIV wieku. Przedstawiają one trzynaście świętych postaci, Matkę Boską oraz apostołów. Ponad to znajdują się tu freski przedstawiające ewangelistów i Doktorów Kościoła.
Tak obecnie wygląda drewniany strop w prezbiterium (po konserwacji)
Ołtarz Główny w Prezbiterium
Całości uroku dodają liczne wota: korale, łańcuchy, biżuterie oraz wotywne plakiety. Ołtarz główny reprezentuje typowo snycerską architekturę o trzech kondygnacjach, bogatej dekoracji, obrazach i rzeźbach. Na ołtarzu stoją figury: Mojżesza, Arona, Chrystusa oraz Świętych Filipa i Pawła, dwóch aniołów i dwóch świętych biskupów.
 |
| Ołtarz Główny pw. Świętego Krzyża |
 | |
| Ołtarz Główny z 162 oraz drewniany strop w prezbiterium. Zdjęcie zrobiono po pierwszym etapie konserwacji malowideł na drewnianym stropie. |
 |
| Cudowna figura Matki Boskiej Łąkowskiej - umieszczona w ołtarzu
głównym. Od 1882 roku znajduje się w Bazylice w Nowym Mieście Lubawskim.
Nawa główna. |
Jest to kartusz z herbem Korab otoczony inicjałami:
I - po łacinie czytamy jako Iacobus (Jakub)
Z - to pierwsza litera nazwiska Zadzik
E - C - obie litery czytamy jako Episcopus Culmensis (biskup chełmiński).
E - P - Episcopus Pomeraniensis (biskup pomezański).
 |
| Po lewej stronie tabernakulum znajduje się kartusz z herbami Ogończyk i Nałęcz. Na czerwonym tle dookoła herbu Ogończyk widnieją litery P (Paulus), D (Działyński), C (Capitaneus, czyli starosta), B (Bratianensa) - Paweł Działyński starosta bratiański. Na niebieskim tle dokoła herbu Nałęcz widzimy litery Z (Zygia; żona), H (Hedwigs), C (Czarnkowska), C (Capitanea), B (Bratianensa) - Jadwiga z Czarnkowskich starościna bratiańska. |
 |
| Po prawej stronie tabernakulum samotnie wisi kartusz z herbem Ogończyk na czerwonym tle, inicjały I (Iacobus), Z (Żółtowski), P (Praepositus), N (Neoforensis) - Jakub Żółtowski proboszcz nowomiejski. |
 |
| Dekoracje malarskie oraz epitafium ks. Ewertowskiego w prezbiterium. Zdjęcie zrobione przed konserwacją. |
 |
| Mały chórek w prezbiterium. |
 |
| Konserwatorzy odnawiają Ołtarz Główny |
 |
| Prace konserwacyjne przy Ołtarzu Głównym |
Prezbiterium od nawy głównej oddziela łuk triumfalny, wykonany w latach 1712 – 1713, na którym widnieje krzyż z Ukrzyżowanym Chrystusem oraz obejmująca Go Maria Magdalena i inne postacie biblijne. Ten wspaniały zabytek został ufundowany przez ks. Jana Ewertowskiego proboszcza w latach 1689 – 1740. Przechodząc do nawy głównej każdy dostrzeże przepiękną ambonę, wykonaną w pierwszej połowie XVII wieku przez twórcę ołtarza głównego Ditlofa Siversa. Pokryta malowidłami ewangelistów i Ojców Kościoła z baldachimem, na którym stoi XV wieczna figura Chrystusa Zmartwychwstałego ambona jest zabytkiem klasy światowej.
 |
| Łuk triumfalny. Obecnie figurki zabrali konserwatorzy, którzy je odnawiają. |
NAWA GŁÓWNA
Nawa główna w nowomiejskiej bazylice zabiera dech w piersiach. Jest wysoka na 17,7 m, jej ściany są w całości pokryte barokowymi malowidłami, a sklepienie zdobią siatkowe zdobienia. Dekoracje malarskie ufundowane w 1642 roku przez Pawła Jana Działyńskiego (fundatora Ołtarza Głównego) ciągną się w trzech przęsłach od prezbiterium do chóru. Ich fundator był Paweł, starosta bratiański był jednym z najwybitniejszych przedstawicieli rodziny Działyńskich, która w latach 1534 – 1714 mieszkała na zamku w Bratianie. Dekoracje są związane z dziejami miasta i zarazem przedstawiają różne sceny z Chrystusem i Matką Boską.
 |
| Strop w nawie głównej. Zdjęcie zrobiłem przed rozpoczęciem konserwacji malowideł w pierwszym przęśle. Obecnie konserwatorzy kończą pracę w przęśle drugim, a za rok zabiorą się za trzecie przęsło i nareszcie odnowią malowidło przy chórze przedstawiające oblężenie Nowego Miasta Lubawskiego przez Szwedów. Jest to moje ulubione malowidło i już nie mogę się doczekać jego odnowienia :) |
Poniżej wstawiłem kilka ujęć z oblężenia. Zdjęcia zrobiłem z chóru. Warto w tym miejscu przybliżyć kilka historycznych faktów. Wszystkiemu była winna wojna, kiedy to Roku Pańskiego 1626 król szwedzki Gustaw Adolf zaatakował ze swoją armią Pomorze. Wojska nieprzyjaciela dotarły do granic Ziemi Lubawskiej pod koniec 1628 roku. Szwedzi rabowali i plądrowali wszystkie miejscowości napotkane na swojej drodze. W początkach 1629 roku wojsko polskie pod dowództwem hetmana Stanisława Koniecpolskiego starało się odzyskać utraconą w październiku ubiegłego roku Brodnicę. Z pomocą obleganemu przez Polaków miastu wyruszył z Ostródy feldmarszałek Herman Wrangler, który na swojej drodze napotkał nie zdobyte do tej pory Nowe Miasto Lubawskie. Wrogi dowódca widząc miasto z piękną gotycką i bogato wyposażoną bazyliką (sąsiadujące z Łąkami Bratiańskimi, w których znajdował się klasztor z „cudami słynącą” figurą Matki Boskiej Łąkowskiej) postanowił rozpocząć oblężenie. Liczył, że mieszkańcy ugną się przed szwedzką potęgą i szybko wpuszczą go za miejskie mury (Przeliczył się!)
Miasto było jednak dobrze przygotowane do obrony i odparło wojska marszałka Wranglera nie ponosząc przy tym większych strat. Według Krzysztofa Kliniewskiego miłośnika lokalnej historii Nowe Miasto Lubawskie zawdzięczało swój sukces solidnym fortyfikacjom obronnym i podwójnej fosie. Profesor Jarosław Poraziński zgadza się z tym stwierdzeniem dodając, że miasto to było jednym z najlepiej ufortyfikowanych miast w Prusach. Podobno miasto stawiało tak silny opór, że na miejsce przybył sam król szwedzki Gustaw Adolf, który chciał na własne oczy zobaczyć bohaterską obronę Nowomieszczan. Według wielu podań skandynawski monarcha osobiście wziął udział w bitwie i został ranny w ucho.
Po wielu dniach nieudanego oblężenia Nowego Miasta Lubawskiego feldmarszałek Herman Wrangler zakończył oblężenie i ruszył w kierunku obleganej przez Polaków Brodnicy. W drodze do miasta, dokładnie 10 lutego 1629 roku spustoszył Lidzbark Welski, w którym była polska załoga. Polacy widząc zbliżające się wojska szwedzkie schronili się za miastem. Rankiem 11 lutego 1629 roku Szwedzi ruszyli w dalszą drogę w kierunku Radoszek, a stamtąd w okolice Górzna, gdzie napotkali oddziały polskie, dowodzone przez Stanisława Potockiego. Doszło do krwawej bitwy, w której Polacy ponieśli ciężkie straty. Poległ wówczas m.in. polski bohater rotmistrz pułku Jan Bokij.
 |
| Malowidło ufundowane przez Pawła Jana Działyńskiego w 1642 roku. Całość ma charakter Maryjny, po bokach Matki Boskiej znajdują się malowidła króla Salomona i jednego z proroków. Malowidło przedstawia odparcie armii szwedzkiej przez bohaterskich mieszkańców Nowego Miasta Lubawskiego. Nad warownym grodem czuwa Matka Boska. Znawcy tematu od razu zauważą podobieństwa do obrazu przedstawiającego oblężenie Częstochowy, do którego doszło podczas kolejnej wojny zwanej potopem szwedzkim (1655 – 1660). W tym miejscu chciałbym dodać, że całość tak naprawdę pokazuje dwa odrębne wydarzenia. Z prawej strony na dole widzimy lisowczyków, którzy w 1625 roku napadli na miasto i zniszczyli przedmieścia. Następnie zostali schwytani i ścięci przez wojska dowodzone przez starostę Pawła Jana Działyńskiego. A po lewej stronie nieznany z imienia artysta namalował szwedzką konnicę nacierającą na polskie oddziały. |
 |
 |
| Barokowe malowidła z nawy głównej. Tak wyglądały przed konserwacją. Wszystkie ufundował Paweł Jan Działyński w 1642 roku. |
 |
| Ośmioboczna ambona datowana na ok. 1650 rok, z baldachimem zwieńczonym gotycką figurą Chrystusa Zmartwychwstałego z XV wieku. Na zapleczu ambony widzimy postać Boga Ojca przemawiającego do św. Piotra - tekst jest umieszczony pionowo i czytany z góry na dół. |
Kolejnym arcydziełem rąk ludzkich umieszczonym w nawie głównej jest późnorenesansowy chór – pochodzący z pierwszej połowy XVII wieku. Pośrodku widnieje postać Michała Archanioła trzymającego w prawej ręce błyskawice. Po bokach drewnianego chóru widnieją portrety czterech fundatorów. Na szczególną uwagę zasługują organy, ufundowane przez Pawła Działyńskiego na początku XVII wieku. Na ich szczycie stoją figury Dawida oraz dwóch trąbiących aniołów. Oto kilka ujęć:
 |
| Konserwacja malowideł z pierwszego przęsła. Widok z chóru. |
 |
| Konserwacja malowideł z pierwszego przęsła. Widok z chóru. Obecnie konserwatorzy kończą prace w drugim przęśle, a za rok "wezmą się" za malowidła bezpośrednio przy chórze. |
Kaplica Działyńskich w nawie południowej
Kolejnym, wartym szerszej wzmianki zabytkiem nowomiejskiej bazyliki jest Kaplica Działyńskich ufundowana przez Mikołaja i Katarzynę Działyńskich w 1600 roku. Kaplicę dobudowano do nawy południowej. Pod nią znajduje się krypta, w której spoczywają zmarli z rodu Działyńskich, m.in. Mikołaj (starosta w latach 1582 – 1604) oraz Paweł Działyński (starosta w latach 1613 – 1643). Wejście do krypty zasłania płyta marmurowa umieszczona przed wejściem do kaplicy od strony południowej. W 1651 roku przed kaplicą dobudowano barokowy łuk triumfalny. W samej kaplicy znajduje się ołtarz Chrystusa Ukrzyżowanego poddany pracom konserwatorskim w 2008 roku. Toruńscy konserwatorzy podczas prac stwierdzili, że ołtarz pierwotnie stał w klasztorze franciszkanów w Łąkach Bratiańskich. Prawdopodobnie do kościoła w Nowym Mieście Lubawskim przeniesiono go (razem z „cudami słynącą” figurą Matki Boskiej Łąkowskiej) po pożarze klasztoru w 1882 roku. Po lewej stronie ołtarza w ścianie znajduje się nagrobny pomnik Mikołaja Działyńskiego. Wykonany w drugiej połowie XVI wieku, z czerwonego i czarnego marmuru pomnik przedstawia postać klęczącego pod krzyżem Mikołaja Działyńskiego. Klęcząca postać jest większa od wiszącego na krzyżu Zbawiciela, co jest charakterystyczne dla sztuki wczesnego baroku. W tle za klęczącym starostą i Jezusem widać panoramę jakiegoś miasta. Według jednych jest to Nowe Miasto Lubawskie, a według innych Jerozolima.
 |
| Kaplica Działyńskich. |
 |
| Pomnik nagrobny Mikołaja Działyńskiego. |
Ołtarze
W nowomiejskiej bazylice, poza wymienionymi znajduje się jeszcze kilka przepięknych barokowych ołtarzy. Każdy kto wchodzi do Kościoła głównym wejściem napotka po lewej stronie XVII wieczny ołtarz św. Mikołaja. W ufundowanym przez Pawła i Jadwigę Działyńskich barokowym ołtarzu znajduje się obraz św. Mikołaja. Z prawej strony biskupa klęczą trzy dziewczyny. Obraz nawiązuje do legendy o świętym, który podarował posag w postaci trzech sakiewek złota trzem biednym pannom. Poza centralnym obrazem św. Mikołaja ołtarz zdobią obrazy: św. Franciszka z Asyżu, św. Antoniego Padewskiego i św. Jadwigi Śląskiej. Poza tym w tym późnorenesansowym ołtarzu są przedstawione figury dwóch świętych Męczenników.
 |
| Ołtarz św. Mikołaja. |
Idąc nawą główną i mijając ołtarz św. Mikołaja przy kolejnym filarze po lewej stronie zauważymy ołtarz św. Tomasza, ufundowany przez ks. Ewertowskiego (proboszcza w latach 1689 – 1740) w podzięce za ustanie dżumy w okolicach Nowego Miasta w 1714 roku. W centrum ołtarza znajduje się obraz przedstawiający niewiernego Tomasza Apostoła. Po bokach stoją figury: św. Judy Tadeusza, św. Jana Nepomucena oraz św. Kapistrona.
 |
| Ołtarz św. Tomasza |
W nawie północnej znajduje się duży ołtarz Matki Boskiej Nowomiejskiej, wykonany w 1702 roku w późnorenesansowym stylu. Jego fundatorem był ks. Ewertowski. Od 2009 roku w centrum ołtarza znajduje się figura Matki Boskiej Nowomiejskiej, którą zakrywa obraz zasłonowy z wizerunkiem błogosławionego papieża Jana Pawła II.
 |
| Ołtarz Matki Boskiej Nowomiejskiej w nawie północnej. |
 |
| Ołtarz Ostatniej Wieczerzy - fundacja ks. Ewertowskiego 1725 rok |
 |
| Ołtarz św. Jakuba Starszego w nawie południowej. |
Ciekawa historia jest związana z Ołtarzem Joba (Hioba) Sprawiedliwego, który przeniesiono do kościoła w Nowym Mieście Lubawskim razem z cudowną Figurą Matki Boskiej Łąkowskiej w 1882 roku. Stało się tak ponieważ klasztor w Łąkach Bratiańskich spłonął. Zobaczcie co ołówkiem zapisał urodzony w Sugajenku, przedwojenny kronikarz Józef Leliwa Piotrowicz:
"Farę nowomiejską zbudowano zapewne w roku 1325. Wnętrze zdobi 12 ołtarzy.
W dzwonnicy wisi 5 dzwonów. W kościele mieszczą się pamiątki
i liczne nagrobki. Przechow. Się tu cud. obraz N.M.P. Łąk. (…)
Nowemiasto.
Osada ludzka musiała tu powstać już bardzo wcześnie. Świadczy o tem olbrzymi
kamień żarnowy wykopany na starym cmentarzu (z rodzaju tych, jakiemi
posługiwano się w przedhistorycznych czasach).
 |
| Cudowny Ołtarz Św. Joba Sprawiedliwego w Kościele pw. św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim. |
Z kościoła
łąkowskiego [po pożarze klasztoru w Łąkach Bratiańskich w maju 1882 roku – mój przypis]
zabrano jeszcze figurę Joba
sprawiedliwego. Uchodzi ona od dawnych czasów za cudowną i jest wielką czcią
otoczona. Biskup Potocki, wizytujący to miejsce [Kościół pw. św. Tomasza
Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim – mój przypis] w r. 1706 pisze, że wierni
ściągają z dalekich okolic i u stóp św. Joba doznają pocieszenia. Z kaplic
w kościele przechowała się tylko piękna Kaplica Działyńskich. Chorągiew z
dawnych ozdób wiele utraciła. (…)”.
Grupa "dźwiganie krzyża" z XV wieku
W nowomiejskim kościele znajduje się jeszcze wiele innych wspaniałych dzieł sztuki, które stanowią niezwykłą atrakcję turystyczną. Poza licznymi ołtarzami, amboną, freskami oraz Kaplicą Działyńskich wnętrze Kolegiaty zdobi jeszcze wyrzeźbiona w XV wieku grupa „dźwiganie Krzyża”. Pierwotnie obejmowała dziesięć biblijnych postaci ale niestety do naszych czasów dotrwał tylko Chrystus oraz Szymon Cyrenejcz pomagający Mu w niesieniu krzyża. Na zakończenie podam ciekawostkę, ze pod wieżą znajduje się gotycki grobowiec starosty bratiańskiego z lat 1472 – 1490 Adama Wilkanowskiego. Mało kto zdaje sobie sprawę, że przechodząc po posadce, pod chórem kroczy po krypcie.
 |
| Grupa "Dźwiganie Krzyża" - znajduje się na tyłach nawy południowej, obok płyty nagrobnej Kunona von Liebenstein. |
 |
| Płyta nagrobna Kunona von Liebenstein |
 |
| Nawa główna |
Zakończenie:
Zobacz czytelniku, gdzie dotarliśmy. Rozpoczęliśmy swoją podróż w średniowieczu, kiedy Nowe Miasto Lubawskie i kościół były dopiero budowane. A skończyliśmy na opisie wnętrza wspaniałej świątyni. Tylko, czy to na pewno jest koniec? Gwarantuję Ci, że nie. Kościół ten jest tak bogaty w zabytki, że nawet nie będę próbował opisać ich wszystkich w jednym artykule. Zresztą sam się przekonaj, napisz do mnie i przyjedź. Chętnie Cię oprowadzę, odkryję przed Tobą nasze regionalne tajemnice, pokażę Ci to o czym w książkach historyków nie przeczytasz (u regionalistów już prędzej je znajdziesz). Ziemia Lubawska zachwyciła swym pięknem już niejednego turystę więc nic nie stoi na przeszkodzie żeby zachwyciła również Ciebie.
Dziękuję wszystkim, którzy przeczytali od początku do końca :)
Filmy: Kolegiata w Nowym Mieście Lubawskim
Bibliografia:
Orłowicz Mieczysław, Ilustrowany przewodnik po województwie pomorskim, Lwów – Warszawa 1923.
Taliński Andrzej, Dzieje parafii Nowe Miasto Lubawskie do 1772 roku, Pelplin 1989. Praca dyplomowa napisana na Seminarium Historii Kościoła, pod kierunkiem ks. dra Anastazego Nadolnego (maszynopis).
Sanktuarium Matki Boskiej Łąkowskiej w Łąkach Bratiańskich, Drwęca, 6 – 7 – 8/1991.
Wajda Kazimierz, Nowe Miasto Lubawskie w latach 1772 – 1914 [w:] Nowe Miasto Lubawskie, Zarys dziejów, praca zbiorowa, pod red. Mieczysława Wojciechowskiego, Nowe Miasto Lubawskie 1992.
Hasło: Nowemiasto [w:] Sulimierski Filip, Walewski Władysław, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, T. VII, s. 229, Warszawa 1880-1902 (wersja elektroniczna: http://dir.icm.edu.pl/pl).
Krystyna Moisan-Jabłońska, Polskie przygody grafiki zachodnioeuropejskiej XVII-XVIII w., Ciche 2013.
Nowe Miasto Lubawskie, Magiczne spotkanie z historią, przewodnik dostępny w punkcie turystycznym.
Autor: Tomek
Kontakt:
ziemialubawska@protonmail.com
Wszelkie prawa zastrzeżone!
Jeśli chcesz skorzystać z moich materiałów najpierw zapytaj mnie o zgodę ;)
