Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół"

W czasach zaborów jedną z patriotycznych polskich organizacji było Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Organizacja ta ma ogromne zasługi w obronie polskości na Ziemi Lubawskiej. W latach 1893 – 1939  „Sokół” wychowywał m.in. lubawską młodzież, „wpajał” jej hasła niepodległościowe oraz dbał o jej zdrowie i rozwój fizyczny. W czasach zaboru niemieckiego był nie tylko organizacją gimnastyczną, ale także ogólnospołeczną, promującą wartości patriotyczne. Przez wiele lat była to jedyna pod zaborem niemieckim i w Rzeszy Niemieckiej organizacja polska krzewiącą kulturę fizyczną. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” wypracowało własny system gimnastyczny oraz stworzyło podstawy ruchu sportowego na Pomorzu. Poza zajęciami sportowymi „Sokół” prowadził, wśród młodzieży, akcję oświatową w duchu narodowym, a w latach poprzedzających wybuch pierwszej wojny światowej rozpoczął szkolenia paramilitarne, które miały przygotować młodzież do walki o niepodległość Polski.  Poza tym członkowie „Sokoła” uczestniczyli czynnie w działaniach zbrojnych w latach 1918 – 1921, szkolili przyszłe kadry administracji państwowej, policji i wojska. Sokola idea, hasła i praca wychowawczo - sportowa w okresie międzywojennym przyciągnęła szerokie rzesze polskiej młodzieży. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” działało w zaborze niemieckim i na Ziemi Lubawskiej do wybuchu drugiej wojny światowej w 1939 roku[1].

         Pierwsze polskie „gniazdo” Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół zostało założone 7 lutego 1867 roku we Lwowie. Przy tworzeniu tej patriotycznej organizacji wzorowano się na czeskim „Sokole” utworzonym przez Mirosława Tyrsza w 1862 roku.  Sokolstwo polskie w latach 1867 – 1914 odegrało istotną rolę w procesie wychowania i kształtowania postaw narodowych wśród społeczeństwa polskiego na ziemiach polskich pod zaborami. Sokoły są prekursorami zorganizowania sportu polskiego i wychowania fizycznego. W pracy niepodległościowej organizacja ta przygotowała przyszłe kadry administracji samorządowej i państwowej oraz wojska polskiego. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” wyparło organizację polskiego skautingu. W czasie pierwszej wojny światowej młodzi członkowie „Sokoła” m.in. z terenów Ziemi Lubawskiej zostali wcieleni do armii zaborczych, a po wojnie walczyli o przetrwanie niepodległej Polski[2].

          Pierwsze sokole gniazdo na terenie zaboru pruskiego utworzono w 1884 roku w Inowrocławiu. W mieście tym mieszkało kilku wybitnych Polaków, którzy stali się twórcami polskiego „Sokoła”. Jedną z takich osób był sekretarz adwokacki Maksymilian Gruszczyński, który wystąpił z inicjatywą założenia gniazda w Inowrocławiu. Nawiązał on kontakty z „Sokołem” lwowskim, skąd otrzymał wzorcowe dokumenty, m.in. statut, zapoznał się tez z celami tej patriotycznej organizacji. Następnie z gronem bliskich sobie osób z ruchu ludowego i towarzystwa przemysłowego przygotował dokumenty do rejestracji. Dzięki nim 10 grudnia 1884 roku założono pierwsze towarzystwo sokole w zaborze pruskim (niemieckim)[3].

         Większość członków polskich gniazd polskiego „Sokoła” stanowili rzemieślnicy, drobni młodzi kupcy i urzędnicy prywatni. Dodatkowo działacze pochodzący ze środowisk inteligenckich wnosili swój wkład, jako prelegenci, inspektorzy obchodów rocznic narodowo – historycznych, dbający o zachowanie sokolich zwyczajów i form – chodzi tu oczywiście o mundur, oznakę, sztandar i pieśni. Sokoły brały udział w licznych uroczystościach, pochodach, jubileuszach, pogrzebach zasłużonych działaczy oraz procesjach kościelnych. Poza tym w gniazdach odbywały się tzw. sokole wieczory, gdzie członkowie uczyli się pieśni i wierszy patriotycznych, czytali lektury oraz uczyli się historii. Wiele gniazd miało nawet kółka muzyczne. Działalność kulturalna tego typu często górowała nad ćwiczeniami sportowymi[4].

Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" - 1935 r.

          Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” miało swój udział w plebiscytach na Powiślu, Warmii i Mazurach, gdzie zgodnie z ustaleniami konferencji wersalskiej 11 lipca 1920 roku obywatele mieli zdecydować o państwowej przynależności tych terenów. Za państwowością polską na Warmii i Mazurach opowiadało się 2.2% głosujących, a na Powiślu 7,6%. Razem było 16 tys. głosów za Polską i 460 tys. za Niemcami. W związku, z czym Rada Ambasadorów przyznała Polsce tylko pięć wsi na Powiślu i cztery na graniczących z Ziemią Lubawską Mazurach (Groszki, Czerlin, Lubsztynek oraz majątek Napromek). Tak kiepski wynik był skutkiem wielowiekowej germanizacji miejscowej ludności oraz udziału 150 tys. urodzonych tu osób przybyłych z Niemiec w celu głosowania, ale też złej organizacji plebiscytu ze strony polskiej. Poza tym 40% Polaków nie wzięło w ogóle udziału w głosowaniu. Prawdopodobnie odstraszyły ich antypolskie zachowania Niemców w całym okresie kampanii plebiscytowej w latach 1919 – 1920, polegające na rozbijaniu zebrań i wieców polskich oraz pastwieniu się nad uczestnikami tych zgromadzeń. Polska ludność była maltretowana, napadana i pozbawiona jakiejkolwiek ochrony. Można śmiało powiedzieć, że Niemcy zdobyli Warmię, Mazury oraz Powiśle gwałtem i przemocą. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” było jedną z polskich organizacji, które uczestniczyły w kampanii plebiscytowej i starały się zachęcić Polaków do głosowania. Członkowie „Sokoła” organizowali pogadanki oraz wysyłali referentów na spotkania z ludnością polską. Niestety ich poświęcenie nie przyniosło spodziewanego efektu, a plebiscyt okazał się wielką polską porażką[5]. 

         Osobną kartę historii „Sokoła” na Pomorzu stanowi wojna polsko – bolszewicka (1919 – 1920) oraz służba sokołów w Armii Ochotniczej. Faktem jest, że społeczeństwo z byłego zaboru pruskiego wzięło czynny udział w wojnie z Bolszewikami. W szeregach polskiej armii walczyli przyszli działacze sokoli m.in. Kazimierz Tomaszewski, Paweł Bączyński, Stefan Majtkowski, Feliks Baszkiewicz i inni. Sokolstwo przeprowadziło rejestrację wszystkich członków. Rejestry zawierały rubryki, z których wynikało, do jakiej służby publicznej dany sokół lub sokolica się zgłosili.  Zgodnie z uchwałą kierownictwa sokolstwa wszystkich druhów zdolnych do służby w Armii Ochotniczej kierowano do Powiatowych Komend Uzupełniających, natomiast spisy druhów pozostających na miejscu przekazano instytucjom i organizacjom zajmującym się mobilizacją i organizowaniem społeczeństwa w celach obronnych. Polowe Drużyny Sokole pozostające na miejscu uprawiały dalej ćwiczenia sportowe i wojskowe. Najlepiej wyszkolone sokoły wzięły udział w walkach na froncie w 1920 roku[6].

Autor: Tomasz Chełkowski

Kontakt: 

ziemialubawska@protonmail.com

Wszelkie prawa zastrzeżone!
Jeśli chcesz skorzystać z moich materiałów najpierw zapytaj mnie o zgodę ;)

---

[1] Bogucki Andrzej, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” na Pomorzu 1893-1939, Bydgoszcz 1997, s. 3.

[2] Ibidem, s. 3.

[3] Ibidem, s. 32 – 33.

[4] Ibidem, s. 35.

[5] Ruczyński Teofil, Opowiadania z pogranicza, Łódź 1973, s. 129; Bogucki Andrzej, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” na Pomorzu 1893-1939, Bydgoszcz 1997, s. 123.

[6] Bogucki Andrzej, Towarzystwo…, s. 126.