Myślę, że „narodzin” nazwy ziemia lubawska powinniśmy poszukiwać w XIII wieku, kiedy dzięki misji chrystianizacyjnej prowadzonej przez biskupa Chrystiana (cystersa) doszło do nawrócenia pogan z tych terenów. Najstarszy, znany nam dokument opisujący te wydarzenia pochodzi z 18 lutego 1216 roku. Jest to pismo spisane w języku łacińskim przez papieża Innocentego III, w którym pojawia się nazwa terra Lubavia (ziemia lubawska). W bulli Ojca Świętego możemy przeczytać, że dzięki staraniom biskupa Chrystiana przybyli do Rzymu, oddać cześć i swoje ziemie papieżowi dwaj pruscy nobilowie (książęta): Surwabuno władca grodu Lubawa oraz Warpoda pan ziemi łążyńskiej. W XIII wieku ziemia lubawska była malutka, obejmowała Lubawę oraz tereny ją otaczające w promieniu kilku może kilkunastu kilometrów. Niestety nie mamy dokładniejszych informacji o Warpodzie ale możemy się domyślać, że jego ziemie znajdowały się niedaleko Lubawy (prawdopodobnie graniczyły z dobrami Surwabuna) i w późniejszym okresie znalazły się w granicach, historycznej ziemi lubawskiej.
Kolejne warte uwagi dokumenty, w których możemy odnaleźć nazwę ziemia lubawska pochodzą z 1454 i 1466 roku. W pierwszym (akt hołdowniczy ziemi chełmińskiej), związanym z początkiem wojny 13 letniej i drugim spisanym po jej zakończeniu (traktat toruński) wspomina się o ziemi lubawskiej w granicach której znajdują się następujące miejscowości: Lubawa, Bratian, Kurzętnik, Nowe Miasto Lubawskie oraz Lidzbark Welski. Wzmianka o dwóch ostatnich oraz dopisek, że leżą one na terenie dawnej ziemi lubawskiej oznacza, że opisywana kraina historyczna była wówczas dużo większa od tej z XIII wieku. Gdzieś na przełomie XIV i XV wieku musiały nastąpić, jakieś przemiany (zapewne związane z działalnością Krzyżaków), które w znacznym stopniu rozszerzyły granice ziemi lubawskiej.
Niestety ziemia lubawska jako całość nie miała i niestety nie ma do tej pory swojego herbu, który by ją identyfikował jako całość. Każde miasto na tym terenie posiadało swój własny znak rozpoznawczy. Poza tym na ziemi lubawskiej żyły dwie szlacheckie rodziny, Działyńskich i Mortęskich, które również posiadały własne, szlacheckie herby.
Analizę znaków rozpoznawczych z ziemi lubawskiej należy rozpocząć od Lubawy najstarszego z tutejszych grodów. Herb tego miasta swoimi początkami sięga XIII wieku i przedstawia biskupa Chrystiana, który przyniósł na te ziemie chrześcijaństwo. W tym miejscu należy wspomnieć, że Lubawa była miastem wyjątkowym, położonym na pięknych malowniczych terenach. Największe wrażenie robił zamek zbudowany w 1257 roku przez biskupów chełmińskich, w którym mieszkali oni do 1773 roku. W gotyckim wnętrzu lubawskiej warowni wisiały herby biskupów: Arnolda Stapila (1401 – 1416), Jakuba Zadzika (1624 – 1635) oraz Lipskiego (1635 – 1639), którzy znaczenie ją rozbudowali i upiększyli. Ostatnim biskupem mieszkającym na zamku był Andrzej Ignacy Bayer (1759 – 1785), który po zaborze Prus Królewskich w 1772 roku mimo pewnych oporów złożył hołd Fryderykowi II. W związku z sekularyzacją zmuszono go do przejścia na pensję i odebrano znaczną część dóbr biskupstwa – w tym zamek. Ewangelicy nie dbali o dawną siedzibę biskupów, która w XVIII wieku stała pusta i niszczała na oczach mieszkańców. W 1813 roku uderzenie pioruna dopełniło dzieło zniszczenia. Dwa lata później podczas publicznej licytacji sprzedano całe wyposażenie, które przetrwało pożar. Gołe mury rozebrano i przeznaczono na materiał budowlany. Wieża, będąca ozdobą miasta dotrwała do 1818 roku, w którym ją rozebrano.
Przytoczyłem krótką historię miasta oraz zamku aby uświadomić czytelnikowi jak wielką rolę od XIII do XVIII wieku odgrywali w nim biskupi. W związku tym nikogo nie powinno dziwić, że w herbie Lubawy znajduje się biskup, który ma na głowie bardzo niską średniowieczną infułę z równoramiennym krzyżem pośrodku. Ubrany w ornat i albę, w lewym ręku dzierży pastorał odwrócony głowicą na zewnątrz, a prawą rękę ma wzniesioną do błogosławieństwa. Stoi on między dwoma drzewami (Lipą – uznawaną za świętą przez pogan z plemienia Sasinów zamieszkujących ziemię lubawską do XIII wieku oraz jodłą). Wielu historyków uważa, że dwa drzewa symbolizują duże zalesienie przez lasy mieszane tych terenów. Takie tłumaczenie wydaje się najbardziej prawdopodobne biorąc pod uwagę fakt, że w wielu publikacjach mówi się o tym, że obszar ten do XIII wieku stanowił pogranicze słowiańsko – pruskie (chrześcijańsko – pogańskie) – znajdowały się tu puszcze, bagna, lasy, zarośla oraz liczne jeziora oddzielające „oba światy”.
Dzięki misji chrystianizacyjnej prowadzonej przez Zakon Krzyżacki w XIV wieku na terenie ziemi lubawskiej nasiliła się akcja kolonizacyjna. Prawa miejskie uzyskały wówczas następujące miejscowości: Nowe Miasto Lubawskie około 1325 roku, Lidzbark Welski w latach 1320 – 1326 oraz Kurzętnik lokowany przez kapitułę chełmińską przed 1330 rokiem. W tym miejscu należy wspomnieć, że Kurzętnik stracił prawa miejskie w 1905 roku i od tamtej pory jest wsią. Niestety nie wiemy kiedy powstała Lubawa, gdyż pierwszy dokument lokacyjny zaginął. Dopiero aktem z 13 kwietnia 1326 roku biskup Otton odnowił i znacznie rozszerzył jej prawa miejskie. Wiemy natomiast, że osada ta istniała już na początku XIII wieku, czego dowodzi wspomniany dokument papieski z 18 lutego 1216 roku. Jest mało prawdopodobne, że ochrzczony wówczas Surwabuno pruski wódz z plemienia Sasinów był budowniczym i pierwszym władcą Lubawy. Osadę zbudowali zapewne jego poprzednicy w XII, a może nawet XI wieku, co oznacza, że korzenie Lubawy są pogańskie.
Nadanie praw miejskich sprawiło, że grody zmieniły się w miasta z rynkiem, targiem, ratuszem, radą miejską składającą się z kilkunastu rajców (radnych) oraz burmistrzem stojącym na czele rady. Prędzej taki twór nie był znany pogańskim Sasinom mieszkającym na ziemi lubawskiej. Jeszcze w XIV wieku wszystkie miasta (z wyjątkiem Kurzętnika) otoczono ceglanym murem. W tym samym okresie w Nowym Mieście Lubawskim, Lidzbarku Welskim i Kurzętniku powstały herby stanowiące znak rozpoznawczy miasta. Opisany prędzej herb miasta Lubawa powstał prawdopodobnie już w XIII wieku.
Herb Nowego Miasta Lubawskiego jest związany z założycielem miasta komturem chełmińskim Ottonem von Luttenbergiem (Lautenbergiem), który w 1325 roku nadał mu prawa miejskie. Większość historyków jest zgodna, że data ta stanowi początek istnienia miasta. Na dzień dzisiejszy wiemy, że prędzej istniała w tym miejscu mała osada, którą rozbudowano po 1325 roku i nadano obecną nazwę. Pierwotna nazwa grodu brzmiała Jullenburg. Zbudowali go prawdopodobnie w XII wieku bracia zakonni oraz pruski mistrz krajowy Fryderyk von Wildenberg. Obecny Herb Nowego Miasta Lubawskiego był prawdopodobnie prywatnym, rodowym herbem Ottona von Luttenberga. Jego wygląd jest dość tajemniczy. Ma kształt trójkątnej tarczy z błękitnym tłem. Całość jest podzielona na dwie części, górną i dolną. W tej pierwszej znajduje się kroczący w prawo złoty lew, a w dolnej biała róża z podwójną pięciopłatową koroną i czerwonym znamieniem pośrodku.
Najbardziej tajemniczy jest trójkątny herb Lidzbarka Welskiego, który przedstawia głowę jednorożca baśniowego stworzenia wywodzącego się z przedchrześcijańskich wierzeń dawnych Słowian i Prusów. Możliwe, że stworzenie to miało jakieś ważne znaczenie w pogańskich wierzeniach. Innego zdania jest największy historyk Lidzbarka Edward Klemens, który twierdzi, że zwierzę to „(…) być może ma podłoże religijne, bowiem jednorożec w średniowieczu symbolizował Najświętszą Marię Pannę”. Jeszcze inni twierdzą, ze jednorożec jest symbolem Chrystusa.
Wiemy, że Lidzbark Welski istniał na długo przed otrzymaniem praw miejskich na prawie niemieckim, co nastąpiło dopiero w roku 1301. Prędzej w tym samym miejscu znajdowała się słowiańska osada o nazwie Ludbarc. Edward Klemens pisze, że „Krzyżacy po zajęciu Lidzbarka zaczęli na nowo i po swojemu budować miasto (…) nadając mu charakter obronny” co oznacza, że pierwotnie była to mała nieumocniona osada zamieszkała przez pogańskich lub świeżo nawróconych na chrześcijaństwo Słowian. Wśród mieszkańców wiara w istnienie jednorożców musiała być silna skoro zwierzę to znalazło się w herbie.
Dziękuję wszystkim, którzy przeczytali mój artykuł i zachęcam do ponownych odwiedzin. Za tydzień na blogu pojawi się praca pt.: Herby z ziemi lubawskiej (część 2), w której opisze herby i historię rodu Działyńskich mieszkających na zamku w Bratianie oraz rodziny Mortęskich posiadających liczne dobra we wsi Mortęgi za Lubawą. Poza tym planuję podzielić się z Wami kilkoma ciekawostkami związanym z herbem i dziejami Kurzętnika.
Bibliografia:
Zamek w Lubawie - http://www.zamki.pl/?idzamku=lubawa,
Lubawa zamek biskupi - http://www.rotmanka.com/zamki/index.php?option=com_content&task=view&id=266&Itemid=31
Herb Lubawy - http://www.lubawa.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=918&Itemid=79
Herb gminy Lubawa - http://pl.wikipedia.org/wiki/Herb_gminy_Lubawa
Herb Lubawy - http://pl.wikipedia.org/wiki/Herb_Lubawy
Hasło: Lubawa [w:] Sulimierski Filip, Walewski Władysław, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880-1902, T. V, s. 390. (wersja elektroniczna: http://dir.icm.edu.pl/pl).
Falkowski Jan, Ziemia Lubawska, Toruń 2006.
Grabowski Stanisław, W cieniu bratiańskiego zamku. Z dziejów Gminy Nowe Miasto Lubawskie, Warszawa 2010.
Orłowicz Mieczysław, Ilustrowany przewodnik po województwie pomorskim, Lwów – Warszawa 1923.
Radzimiński Andrzej, Nowe Miasto Lubawskie w średniowieczu [w:] Nowe Miasto Lubawskie, Zarys dziejów, praca zbiorowa, pod red. Mieczysława Wojciechowskiego, Nowe Miasto Lubawskie 1992.
Śliwiński Józef, Lubawa. Z dziejów miasta i okolic, Olsztyn 1982.
Skurzyński Piotr, Ziemia chełmińska - przewodnik turystyczny, Gdynia 2006.
Wszelkie prawa zastrzeżone!
Jeśli chcesz skorzystać z moich materiałów najpierw zapytaj mnie o zgodę ;)
 |
| Mapka przedstawia granice ziemi lubawskiej w XIII wieku. Od zachodu naturalną granicę stanowiła rzeka Drwęca. Na powiększonej mapce pod nazwą ziemia lubawska widzimy Wel, rzekę która wpływa do Drwęcy. U styku tych rzek znajdował się Zamek w Bratianie jedna z największych warowni w Państwie Krzyżackim. Ok 2 km na południe od Bratiana, przy Drwęcy w granicach ziemi lubawskiej znajduje się Nowe Miasto Lubawskie, a po drugiej stronie rzeki na ziemi chełmińskiej Kurzętnik, który w XIV wieku znalazł się w granicach ziemi lubawskiej. |
Kolejne warte uwagi dokumenty, w których możemy odnaleźć nazwę ziemia lubawska pochodzą z 1454 i 1466 roku. W pierwszym (akt hołdowniczy ziemi chełmińskiej), związanym z początkiem wojny 13 letniej i drugim spisanym po jej zakończeniu (traktat toruński) wspomina się o ziemi lubawskiej w granicach której znajdują się następujące miejscowości: Lubawa, Bratian, Kurzętnik, Nowe Miasto Lubawskie oraz Lidzbark Welski. Wzmianka o dwóch ostatnich oraz dopisek, że leżą one na terenie dawnej ziemi lubawskiej oznacza, że opisywana kraina historyczna była wówczas dużo większa od tej z XIII wieku. Gdzieś na przełomie XIV i XV wieku musiały nastąpić, jakieś przemiany (zapewne związane z działalnością Krzyżaków), które w znacznym stopniu rozszerzyły granice ziemi lubawskiej.
 |
| Mapka przedstawia obecne granice ziemi lubawskiej, które ukształtowały się na przełomie XIV i XV wieku . |
Niestety ziemia lubawska jako całość nie miała i niestety nie ma do tej pory swojego herbu, który by ją identyfikował jako całość. Każde miasto na tym terenie posiadało swój własny znak rozpoznawczy. Poza tym na ziemi lubawskiej żyły dwie szlacheckie rodziny, Działyńskich i Mortęskich, które również posiadały własne, szlacheckie herby.
Analizę znaków rozpoznawczych z ziemi lubawskiej należy rozpocząć od Lubawy najstarszego z tutejszych grodów. Herb tego miasta swoimi początkami sięga XIII wieku i przedstawia biskupa Chrystiana, który przyniósł na te ziemie chrześcijaństwo. W tym miejscu należy wspomnieć, że Lubawa była miastem wyjątkowym, położonym na pięknych malowniczych terenach. Największe wrażenie robił zamek zbudowany w 1257 roku przez biskupów chełmińskich, w którym mieszkali oni do 1773 roku. W gotyckim wnętrzu lubawskiej warowni wisiały herby biskupów: Arnolda Stapila (1401 – 1416), Jakuba Zadzika (1624 – 1635) oraz Lipskiego (1635 – 1639), którzy znaczenie ją rozbudowali i upiększyli. Ostatnim biskupem mieszkającym na zamku był Andrzej Ignacy Bayer (1759 – 1785), który po zaborze Prus Królewskich w 1772 roku mimo pewnych oporów złożył hołd Fryderykowi II. W związku z sekularyzacją zmuszono go do przejścia na pensję i odebrano znaczną część dóbr biskupstwa – w tym zamek. Ewangelicy nie dbali o dawną siedzibę biskupów, która w XVIII wieku stała pusta i niszczała na oczach mieszkańców. W 1813 roku uderzenie pioruna dopełniło dzieło zniszczenia. Dwa lata później podczas publicznej licytacji sprzedano całe wyposażenie, które przetrwało pożar. Gołe mury rozebrano i przeznaczono na materiał budowlany. Wieża, będąca ozdobą miasta dotrwała do 1818 roku, w którym ją rozebrano.
Przytoczyłem krótką historię miasta oraz zamku aby uświadomić czytelnikowi jak wielką rolę od XIII do XVIII wieku odgrywali w nim biskupi. W związku tym nikogo nie powinno dziwić, że w herbie Lubawy znajduje się biskup, który ma na głowie bardzo niską średniowieczną infułę z równoramiennym krzyżem pośrodku. Ubrany w ornat i albę, w lewym ręku dzierży pastorał odwrócony głowicą na zewnątrz, a prawą rękę ma wzniesioną do błogosławieństwa. Stoi on między dwoma drzewami (Lipą – uznawaną za świętą przez pogan z plemienia Sasinów zamieszkujących ziemię lubawską do XIII wieku oraz jodłą). Wielu historyków uważa, że dwa drzewa symbolizują duże zalesienie przez lasy mieszane tych terenów. Takie tłumaczenie wydaje się najbardziej prawdopodobne biorąc pod uwagę fakt, że w wielu publikacjach mówi się o tym, że obszar ten do XIII wieku stanowił pogranicze słowiańsko – pruskie (chrześcijańsko – pogańskie) – znajdowały się tu puszcze, bagna, lasy, zarośla oraz liczne jeziora oddzielające „oba światy”.
 |
| Herb Lubawy: Biskup w herbie oznacza, że miasto jest jego własnością. Głowa diecezji chełmińskiej stoi na czerwonym tle, jest ubrana w białą albę oraz złocisty ornat z infułą. Biskup w lewej ręce trzyma pastorał zwrócony głowicą na zewnątrz. Prawa ręka jest uniesiona w geście do błogosławieństwa. |
Dzięki misji chrystianizacyjnej prowadzonej przez Zakon Krzyżacki w XIV wieku na terenie ziemi lubawskiej nasiliła się akcja kolonizacyjna. Prawa miejskie uzyskały wówczas następujące miejscowości: Nowe Miasto Lubawskie około 1325 roku, Lidzbark Welski w latach 1320 – 1326 oraz Kurzętnik lokowany przez kapitułę chełmińską przed 1330 rokiem. W tym miejscu należy wspomnieć, że Kurzętnik stracił prawa miejskie w 1905 roku i od tamtej pory jest wsią. Niestety nie wiemy kiedy powstała Lubawa, gdyż pierwszy dokument lokacyjny zaginął. Dopiero aktem z 13 kwietnia 1326 roku biskup Otton odnowił i znacznie rozszerzył jej prawa miejskie. Wiemy natomiast, że osada ta istniała już na początku XIII wieku, czego dowodzi wspomniany dokument papieski z 18 lutego 1216 roku. Jest mało prawdopodobne, że ochrzczony wówczas Surwabuno pruski wódz z plemienia Sasinów był budowniczym i pierwszym władcą Lubawy. Osadę zbudowali zapewne jego poprzednicy w XII, a może nawet XI wieku, co oznacza, że korzenie Lubawy są pogańskie.
Nadanie praw miejskich sprawiło, że grody zmieniły się w miasta z rynkiem, targiem, ratuszem, radą miejską składającą się z kilkunastu rajców (radnych) oraz burmistrzem stojącym na czele rady. Prędzej taki twór nie był znany pogańskim Sasinom mieszkającym na ziemi lubawskiej. Jeszcze w XIV wieku wszystkie miasta (z wyjątkiem Kurzętnika) otoczono ceglanym murem. W tym samym okresie w Nowym Mieście Lubawskim, Lidzbarku Welskim i Kurzętniku powstały herby stanowiące znak rozpoznawczy miasta. Opisany prędzej herb miasta Lubawa powstał prawdopodobnie już w XIII wieku.
 |
| Herb Nowego Miasta Lubawskiego |
Herb Nowego Miasta Lubawskiego jest związany z założycielem miasta komturem chełmińskim Ottonem von Luttenbergiem (Lautenbergiem), który w 1325 roku nadał mu prawa miejskie. Większość historyków jest zgodna, że data ta stanowi początek istnienia miasta. Na dzień dzisiejszy wiemy, że prędzej istniała w tym miejscu mała osada, którą rozbudowano po 1325 roku i nadano obecną nazwę. Pierwotna nazwa grodu brzmiała Jullenburg. Zbudowali go prawdopodobnie w XII wieku bracia zakonni oraz pruski mistrz krajowy Fryderyk von Wildenberg. Obecny Herb Nowego Miasta Lubawskiego był prawdopodobnie prywatnym, rodowym herbem Ottona von Luttenberga. Jego wygląd jest dość tajemniczy. Ma kształt trójkątnej tarczy z błękitnym tłem. Całość jest podzielona na dwie części, górną i dolną. W tej pierwszej znajduje się kroczący w prawo złoty lew, a w dolnej biała róża z podwójną pięciopłatową koroną i czerwonym znamieniem pośrodku.
 |
| Herb Nowego Miasta Lubawskiego wkomponowany w kamień z tablicą pamiątkową. Znajduje się przy gotyckiej Bramie Brodnickiej (napis na tablicy: Dla upamiętnienia wykonany – Czynów społecznych – Na 650 lecie miasta – Społeczeństwo Nowego Miasta – 1976). |
Najbardziej tajemniczy jest trójkątny herb Lidzbarka Welskiego, który przedstawia głowę jednorożca baśniowego stworzenia wywodzącego się z przedchrześcijańskich wierzeń dawnych Słowian i Prusów. Możliwe, że stworzenie to miało jakieś ważne znaczenie w pogańskich wierzeniach. Innego zdania jest największy historyk Lidzbarka Edward Klemens, który twierdzi, że zwierzę to „(…) być może ma podłoże religijne, bowiem jednorożec w średniowieczu symbolizował Najświętszą Marię Pannę”. Jeszcze inni twierdzą, ze jednorożec jest symbolem Chrystusa.
Wiemy, że Lidzbark Welski istniał na długo przed otrzymaniem praw miejskich na prawie niemieckim, co nastąpiło dopiero w roku 1301. Prędzej w tym samym miejscu znajdowała się słowiańska osada o nazwie Ludbarc. Edward Klemens pisze, że „Krzyżacy po zajęciu Lidzbarka zaczęli na nowo i po swojemu budować miasto (…) nadając mu charakter obronny” co oznacza, że pierwotnie była to mała nieumocniona osada zamieszkała przez pogańskich lub świeżo nawróconych na chrześcijaństwo Słowian. Wśród mieszkańców wiara w istnienie jednorożców musiała być silna skoro zwierzę to znalazło się w herbie.
 |
| Herb Lidzbarka Welskiego |
Dziękuję wszystkim, którzy przeczytali mój artykuł i zachęcam do ponownych odwiedzin. Za tydzień na blogu pojawi się praca pt.: Herby z ziemi lubawskiej (część 2), w której opisze herby i historię rodu Działyńskich mieszkających na zamku w Bratianie oraz rodziny Mortęskich posiadających liczne dobra we wsi Mortęgi za Lubawą. Poza tym planuję podzielić się z Wami kilkoma ciekawostkami związanym z herbem i dziejami Kurzętnika.
Bibliografia:
Zamek w Lubawie - http://www.zamki.pl/?idzamku=lubawa,
Lubawa zamek biskupi - http://www.rotmanka.com/zamki/index.php?option=com_content&task=view&id=266&Itemid=31
Herb Lubawy - http://www.lubawa.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=918&Itemid=79
Herb gminy Lubawa - http://pl.wikipedia.org/wiki/Herb_gminy_Lubawa
Herb Lubawy - http://pl.wikipedia.org/wiki/Herb_Lubawy
Hasło: Lubawa [w:] Sulimierski Filip, Walewski Władysław, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880-1902, T. V, s. 390. (wersja elektroniczna: http://dir.icm.edu.pl/pl).
Falkowski Jan, Ziemia Lubawska, Toruń 2006.
Grabowski Stanisław, W cieniu bratiańskiego zamku. Z dziejów Gminy Nowe Miasto Lubawskie, Warszawa 2010.
Orłowicz Mieczysław, Ilustrowany przewodnik po województwie pomorskim, Lwów – Warszawa 1923.
Radzimiński Andrzej, Nowe Miasto Lubawskie w średniowieczu [w:] Nowe Miasto Lubawskie, Zarys dziejów, praca zbiorowa, pod red. Mieczysława Wojciechowskiego, Nowe Miasto Lubawskie 1992.
Śliwiński Józef, Lubawa. Z dziejów miasta i okolic, Olsztyn 1982.
Skurzyński Piotr, Ziemia chełmińska - przewodnik turystyczny, Gdynia 2006.
Autor: Tomek
Kontakt:
ziemialubawska@protonmail.com
Wszelkie prawa zastrzeżone!
Jeśli chcesz skorzystać z moich materiałów najpierw zapytaj mnie o zgodę ;)
